Bycie świadkiem w procesie wiąże się z określonymi prawami i obowiązkami. Warto je znać, bo choć nie każdy może być świadkiem i wielu z nas nigdy nie będzie miało okazji w tej roli występować, to nie można wykluczyć, że się to nam przydarzy.

Stawiennictwo świadka

Zasadniczym, choć nie jedynym, obowiązkiem świadka jest jego stawiennictwo we wskazanym miejscu i czasie w celu złożenia zeznań. Zdarza się jednak, że z pewnych przyczyn świadek nie może tego zrobić. W przypadku choroby czy kalectwa świadek ma zatem prawo do przesłuchania w miejscu swojego pobytu. Można również przesłuchać świadka na odległość z wykorzystaniem urządzeń technicznych – na zasadzie wideokonferencji.

Świadek może ze względów zawodowych, osobistych lub innego rodzaju obowiązków wystąpić o zmianę terminu przesłuchania. Ale uwaga – świadek powinien usprawiedliwić swoją nieobecność i zgłosić ją do odpowiedniego organu procesowego. Należy przy tym złożyć odpowiednie dokumenty potwierdzające powody niestawiennictwa – chociażby zakupiony bilet lotniczy. W przypadku choroby świadek jest zobligowany do uzyskania zwolnienia lekarskiego. W sprawach karnych musi ono być wydane przez lekarza-biegłego z odpowiednimi uprawnieniami.

Co grozi za nieusprawiedliwione niestawiennictwo świadka? W takim wypadku musi się on liczyć z jedną z trzech sankcji: karą pieniężną, przymusowym doprowadzeniem lub aresztowaniem porządkowym.

Warto też pamiętać, że świadek powinien pozostawać w dyspozycji organu procesowego aż do momentu, w którym zostanie z tego obowiązku zwolniony. Nie można więc nie stawić się na kolejne wezwanie, bo już raz składało się wyjaśnienia. Nie można też opuszczać bez zezwolenia miejsca, w którym są wykonywane czynności ze świadkiem.

Składanie zeznań

Kiedy świadek stawi się w miejscu przesłuchań, ma on obowiązek złożyć zeznania. Co więcej, ma on obowiązek mówić prawdę i nie może tej prawdy zatajać. Za składanie fałszywych zeznań oraz zatajanie prawdy grozi odpowiedzialność karna – nawet do trzech lat więzienia. Świadek ma jednak prawo do tego, by zostać o tym fakcie poinformowanym jeszcze przed rozpoczęciem przesłuchania. Jeśli kwestia ta nie zostanie dopełniona, świadek może uniknąć odpowiedzialności karnej.

Od obowiązku składania zeznań istnieją pewne wyjątki. Część wynika z chęci ochrony przez ustawodawcę pewnych czynności, zwłaszcza w kontekście utrzymywania tajemnicy zawodowej. Część wiąże się zaś z prawami świadka.

I tak kodeks prawa karnego zakazuje przesłuchiwania obrońców w zakresie wiedzy uzyskanej w czasie udzielania porad prawnych, mediatorów w zakresie wiedzy uzyskanej w czasie mediacji (acz z wyłączeniem informacji o określonych przestępstwach), duchownych w zakresie wiedzy uzyskanej w czasie spowiedzi, a także – w określonych okolicznościach – biegłych, lekarzy i osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy w zakresie ochrony zdrowia psychicznego.

Istnieją też przesłanki do odmowy składania zeznań, gdy świadka obowiązuje:

• tajemnica służbowa
• tajemnica państwowa
• tajemnica zawodowa

W takich przypadkach może się jednak zdarzyć, że odpowiedni organ do tego uprawniony zwolni świadka z wiążącej go tajemnicy. Przykładowo, sąd może zwolnić lekarza z tajemnicy lekarskiej czy dziennikarza z tajemnicy dziennikarskiej. Wówczas świadek ma obowiązek zeznania złożyć, choć w wielu wypadkach powinno to się odbywać w warunkach niejawności.

Prawa świadka

Chociaż świadek ma obowiązek zeznawać, może prosić o wyłączanie jawności rozprawy w przypadku, gdyby treść zeznań narażała go lub osobę najbliższą na hańbę. Może też uchylić się od odpowiedzi, jeśli narażałby tym siebie lub bliską osobę na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.

Świadek ma prawo także chronić swoją tożsamość. Może wystąpić o zastrzeżenie takich informacji jak miejsce zamieszkania czy dane osobowe. Możliwość tę stosuje się w przypadkach, gdy zachodzi niebezpieczeństwo użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub najbliższych mu osób. Także w przypadkach zagrożenia jego życia, zdrowia, mienia i wolności. Oczywiście, okoliczności te muszą być uzasadnione.

Można też odmawiać składania zeznań i w innych przypadkach określonych w kodeksie postępowania karnego. Prawo to przysługuje osobom najbliższym dla podejrzanego. Skorzystać z niego mogą także osoby, które w innej toczącej się sprawie są oskarżone o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Składania zeznań może odmówić także osobo chroniona immunitetem dyplomatycznym. Zarazem osoba taka ma prawo wyrazić zgodę na przesłuchanie.

Ważne jest również to, że świadek ma prawo do bycia przesłuchanym w odpowiednich warunkach i z odpowiednią procedurą. Dotyczy to określonych w kodeksie prawa karnego sytuacji – na przykład w przypadku osoby małoletniej będącej ofiarą przestępstwa na tle seksualnym sąd może przesłuchać taką osobę tylko raz w odpowiednio do tego przystosowanym, przyjaznym pokoju z uwzględnieniem wszelkich wymogów prawa z tym związanych.

Wypada też wspomnieć, że świadek ma obowiązek poddać się badaniu i oględzinom – o ile nie jest to połączone z zabiegiem chirurgicznym – jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego. Musi też zgodzić się na pobyt w zakładzie leczniczym na obserwacji. Dotyczy to także obserwacji psychologicznej, gdy istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jeśli tylko tak zarządzi sąd lub prokurator.